UDZIAŁ NAUCZYCIELI W TAJNYM NAUCZANIU W OKRESIE OKUPACJI HITLEROWSKIEJ

Polityka Niemiec hitlerowskich po zajęciu ziem polskich w zakresie oświaty zmierzała do likwidacji polskich szkół, zwłaszcza na poziomie szkolnictwa średniego. Wiązało się to z ogólnymi planami likwidacji narodu polskiego, a szczególnie inteligencji i utrzymywanie polskiej siły roboczej na poziomie wykształcenia co najwyżej elementarnego. Dlatego szczególnie nauczyciele byli narażeni na represję, wysyłanie do obozów koncentracyjnych czy nawet śmierć.

3. XII. 1939 ok. godz. 10 inspektor szkolny - volksdeutsch Lindner zawiesił naukę w I Państwowym Gimnazjum i Liceum Męskim im. Stefana Czarnieckiego i II Państwowym Gimnazjum i Liceum Żeńskim im. Królowej Jadwigi. 19. XII tego roku zobowiązano kierowników wszystkich istniejących szkół do oddawania podręczników szkolnych, zwłaszcza do nauczania historii, geografii czy literatury polskiej. Na dziedzińcach szkolnych płonęły książki jak za czasów inkwizycji.

Bardzo szybko nauczyciele przystąpili do tajnego nauczania. Początkowo było one niezorganizowane. Udzielano korepetycji indywidualnie, tworząc komplety przedmiotowe lub komplety, w których jeden nauczyciel uczył wszystkich przedmiotów. W obawie przed represjami nauka odbywała się w konspiracji. Stan ten trwał do 1.IX.1941 r. W 1940 r. tajne nauczanie, jako jeden z ważnych aspektów walki o zachowanie polskich tradycji narodowych, ujęto w ramy organizacyjne. Zarząd Główny ZNP, działający w podziemiu, powołał Tajną Organizację Nauczycielską, a Delegatura Rządu na Kraj - Departament Oświaty i Kultury. W terenie, w tym również na Chełmszczyźnie, powstawały odpowiednie jednostki powiatowe.

W Chełmie za szkolnictwo średnie z ramienia Państwowej Komisji Oświaty i Kultury odpowiedzialny był Franciszek Wojtar (dyrektor Liceum Pedagogicznego). Sekretarzem został Jan Łukaszewski. Część nauczycieli wymienionych w niniejszym artykule, pracowała w Polskim Czerwonym Krzyżu (do końca 1939), a następnie do listopada 1940 podjęła pracę w Polskim Komitecie Opiekuńczym. Stanowili oni wiodącą grupę w tajnym nauczaniu. W lokalach tego Komitetu (dzisiejszy budynek poczty przy ul. Lenina i nieistniejący obecnie budynek gminy żydowskiej przy ul. Młodowskiej), prowadzono naukę w poszczególnych kompletach oraz organizowano egzaminy.

Powstały 43 komplety 2-5 osobowe, w których lekcje z poszczególnych przedmiotów prowadzili specjaliści. Były one zlokalizowane oprócz budynków Komitetu w różnych punktach miasta, w mieszkaniach rodziców lub nauczycieli. Naukę prowadzono ze wszystkich przedmiotów, z wyjątkiem wychowania fizycznego, prac ręcznych, śpiewu, rysunków i zagadnień życia współczesnego.

Mimo olbrzymich trudności z powodu braku podręczników i podstawowych pomocy dydaktycznych (zasadniczą metodą pracy był wykład nauczyciela i notatki robione przez uczniów) skutecznie realizowano program nauczania. Nauczyciele z tamtych lat wspominają wyjątkową pilność młodzieży mimo jej niedożywienia oraz zmęczenia tych, którzy pracowali, aby uchronić się przed wysyłką do Niemiec.
Promocje i egzaminy była ułatwione, gdyż nauczyciele pracujący w PKO, a prowadzący tajne nauczanie, kontaktowali się ze sobą codziennie. Nauka w klasie trwała nieograniczony czas. Część młodzieży uczęszczająca na tajne komplety w czasie okupacji zdołała ukończyć dwie lub trzy klasy, a inni tylko jedną.
Tajne nauczanie na poziomie szkoły średniej objęło swym zasięgiem wcale niemałą liczbę młodzieży, bo w przybliżeniu ok. 400 uczniów. Przeprowadzono nawet egzaminy dojrzałości w dniu 20.VII.1944, bezpośrednio przed wyzwoleniem Chełma. Przystąpiły do nich następujące osoby:
Wydział matematyczno-fizyczny: Blaim Kazimierz, Drozdowska Dyoniza, Kędzior Zdzisław, Neyman Władysław. Wydział przyrodniczy: Nowicka Maria, Sobczak Halina, Walewski Władysław. Wydział humanistyczny: Łukaszewska Irena, Zamrazil Krystyna.
Wszyscy wymienieni zdali je pomyślnie i wydano im tymczasowe zaświadczenia. W sierpniu 1944 nastąpiła legalizacja tych dokumentów przez Państwową Komisję Weryfikacyjną.

Oczywiście nie wspominam tu o wszystkich aspektach tajnego nauczania, np. kompletach gimnazjalnych przy istniejących w czasie okupacji szkołach powszechnych czy indywidualnym nauczaniu poszczególnych nauczycieli. Przekracza to ramy niniejszego szkicu, a często bywa niemożliwe z powodu braku relacji. Zainteresowanych odsyłam do obszernej pracy (maszynopis) emerytowanej nauczycielki - prof. Zofii Farbiszewskiej, zatytułowanej "Tajna i jawna oświata jako forma walki z okupantem na Chełmszczyźnie" na podstawie której powstało powyższe streszczenie. Wypada jedynie zainteresować władze oświatowe naszego województwa powyższymi materiałami i zastanowić się nad wydaniem drukiem tych często bezcennych dokumentów.

Sześciu nauczycieli w latach 1939-1944 poniosło śmierć. Byli to: Ks. Stanisałw Cieślik - prefekt Liceum Czarnieckiego - zginął w Oranienburgu, Ludwik Chomicki - lekarz Liceum Czarnieckiego - zginął w walkach wojennych, Stanisław Gajl - matematyk Liceum Królowej Jadwigi - zginął w walkach wojennych, Franciszek Krakiewicz - nauczyciel wych. fiz. Liceum Czarnieckiego - zginał w Lasach Strzeleckich (AK), Władysław Romańczyk - biolog Liceum Czarnieckiego - zginął w obozie koncentracyjnym, Jerzy Stępniewski - nauczyciel Liceum Czarnieckiego - rozstrzelany jako zakładnik w Kumowej Dolinie pod Chełmem.

Na zakończenie chciałbym wymienić nauczycieli obu szkół średnich, którzy prowadzili tajne nauczanie: Zofia Farbiszewska - dyr. Liceum Królowej Jadwigi, Maria Farbiszewska - naucz. L. Czarnieckiego - j. francuski, Wacław Czapelski - naucz. L. Czarnieckiego - mat., fizyka, chemia, Jan Wasilewski - naucz. L. Czarnieckiego - historia, Stefania Ginalska - naucz. L. Kr. Jadwigi - j. łaciński, Irena Dziewiszek - naucz. L. Kr. Jadwigi - j. polski, Kazimierz Janczykowski - naucz. L. Czarnieckiego - geografia, Michał Kińczyk - naucz. L. Czarnieckiego - j. łaciński, Zofia Książek - naucz. L. Czarnieckiego - j. polski, Antonina Popławska - naucz. L. Czarnieckiego - j. francuski, Eugeniusz Zięba - naucz. L. Czarnieckiego - mat., fizyka, chemia, Wilhelmowa - naucz. L. Czarnieckiego - j. niemiecki, Elżbieta Horak - naucz. L. Kr. Jadwigi - j. niemiecki, Józefa Migielska - naucz. L. Kr. Jadwigi - mat., fizyka oraz egzaminatorzy z religii - ksiądz Józef Górka i ksiądz Zygfryd Berezecki.

Stanisław Gołub
(na podstawie materiałów Zofii Farbiszewskiej)